در چنین مواقعی اگر پزشک متخصص تجربه کافی از مسائل تکاملی داشته باشد، می‌تواند حتی از سن شش ماهگی تا دو سالگی مشکوک به این اختلال شود.

همچنین والدین نیز می‌توانند با مشاهده افزایش تحرکات بی‌هدف کودکان‌شان در شناسایی این اختلال به پزشکان کمک کنند.

اصولا علائم ظاهری این اختلال از سن حدود دو تا سه سالگی براحتی برای هر شخصی قابل تشخیص است زیرا در این سنین است که حرکات بی‌هدف، نامربوط و بی‌اختیار در این کودکان مشاهده و از این سنین است که برچسب بیش‌فعالی به این کودکان زده می‌شود، اما سوالی که بیشتر ذهن‌ها را متوجه خود می‌کند، این است که چرا برخی کودکان دچار اختلال بیش‌فعالی می‌شوند؟ مگر در مغز این افراد چه حوادثی اتفاق افتاده است که آنان را مبتلا به این عارضه کرده و کنترل حرکات را از دستان آنان خارج می‌کند؟ از همه مهم‌تر چرا این نوع اختلال رفتاری، یک معضل جدی اجتماعی محسوب می‌شود؟معمولا اختلال بیش‌فعالی بنابر دلایل متعددی مانند مسائل ژنتیکی و مشکلات صدمات مغزی همچون عفونت‌های مغزی و نارسایی تکاملی مغزی (تولد زود هنگام نوزاد در 37 هفته و وزن کمتر از 2500 گرم) به وجود می‌آید. هر چه این نارسایی‌ها بیشتر باشد، امکان اختلال اشکالات رفتاری بیشتر می‌شود.

بتازگی مستندات قوی علمی با به‌کارگیری مانیتورهای مختلف در سنین کودکی بویژه زیر سه سال نشان داده‌اند که ساختار مرحله به مرحله توجه و تمرکز این کودکان به وسیله کاربرد زودرس تصویرهای مجازی به هم ریخته می‌شود یعنی هنوز ساختار دید اجسام واقعی برای مغز این کودکان شکل نگرفته است.

این کودکان با به‌کارگیری مانیتورهای گوناگون، این اجسام را از طریق صفحه‌های مانیتور (تلویزیون، کامپیوتر و موبایل) مشاهده می‌کنند. به باور آنها این اجسام مجازی بصورت واقعی دیده می‌شوند.

بیش‌فعالی دو جزء اصلی دارد. یک جزء آن اشکال در توجه و تمرکز و جزء دوم آن به صورت تحرکات بیش از حد است.

بیش‌فعالی بر حسب شدت آن به انواع مختلف تقسیم می‌شود. با وجود این که مساله مشکلات توجه و تمرکز، موجب صدمات تحصیلی و رفتاری می‌شود، نوع پرتحرکی این عارضه بیش از همه در جامعه ملموس‌تر و مشهود است.

برای فهم بهتر پرتحرکی و ارتباط آن با اشکالات تمرکز، بهتر است ابتدا به فرآیند اشکالات سیستم مغزی، نخاعی به زبان ساده پرداخته شود.

به طور فرضی نیمکره‌های مغز را از وسط پیشانی تا انتهای پشت سر به صورت باز شده مجسم و هر نیمکره را به شکل یک پله هندوانه تشبیه می‌کنیم.

اگر این هندوانه را از ناحیه پوست و خارج آن بنگریم، در وسط قسمت پوست خارجی این نیمکره (هندوانه فرضی) شیاری وجود دارد.این شیار باز نیم پله هندوانه را تقریبا به دو جزء تقسیم می‌کند که به آن شیار مرکزی گفته می‌شود.

اطراف این شیار دو شکنج وجود دارد؛ قسمت عقبی را منطقه اولیه و اصلی حسی و قسمت جلویی آن را منطقه حرکتی می‌گویند. این مناطق مسوول اولیه انجام اعمال حسی و حرکت هستند.

پیام‌های تمام حس‌های بدن، سر و صورت ابتدا به مراکز اصلی و اولیه حسی می‌رسد و پس از آن هر گاه حرکتی انجام بگیرد این دو منطقه ناحیه اصلی مسوول اجرای حرکات می‌شوند.

در شرایطی که حرکات با کنترل کامل انجام شود، منطقه‌ای زیر نیمکره‌های مغز، درست بالای ساقه مغز وجود دارد که دارای پنج منطقه تجمع عصبی (هسته‌های قاعده‌ای مغز ) است.

بین این هسته‌ها ارتباط بسیار پیچیده و متنوعی وجود دارد که با واسطه‌های شیمیایی متعدد، این ارتباط کنترلی را شکل می‌دهند. در مجموع اعمال اولیه آنها کنترل اعمال حرکتی، احساسی و شناختی است.

در مرحله اول، این منطقه دستور می‌دهد اعمال حرکتی چگونه انجام شده و از نظر بار احساسی، شناختی و عمل حرکتی در چه حدود و میزانی اجرا شود.

افرادی که این منطقه‌شان خوب کنترل نمی‌شود، معمولا در حرف زدن، مقدار صحبت‌کردن و نوع صحبت ‌کردن، کنترل کمی داشته یا اصلا کنترلی ندارند.

در عمل حرکتی، عملکرد کورتکس فرد به حد مناسب کنترل می‌شود. مثلا یک بسکتبالیست یا یک والیبالیست زمانی می‌تواند به قهرمانی برسد که علاوه بر مهارت بازی به چگونگی و نوع حرکات دست و پای خود نیز کنترل کاملی داشته باشد.

گاهی هنگام بازی، بعضی بازیکنان اعمال و حرکات هنرمندانه اجرا می‌کنند که این اعمال ظریف و کنترل ‌شده آنها به وسیله این هسته‌ها انجام می‌شود.

دیده می‌شود کودکان بیش‌فعال در اجرای اولیه این کنترل اشکال دارند. کنترل این قسمت باید در دو تا چهار سال اولیه عمر شکل بگیرد بنابراین لازم است در این سن برنامه توانبخشی کنترل اعمال اولیه حرکتی شکل گیرد.

پس از این دو ناحیه و هسته‌های قاعده‌ای مغز، جلوی قسمت اولیه منطقه حرکتی، منطقه ثانویه حرکتی (مسوول چگونگی انجام حرکات مختلف) و جلوتر از آن نیز منطقه تفکری حرکت قرار دارد.

در ناحیه تحتانی این منطقه، شکنجی (درست قسمت داخلی هندوانه فرضی) وجود دارد که به آن شکنج هلالی یا شیار «سینگولا» گفته می‌شود.

سمت جلویی آن دو ناحیه دارد که تعیین می‌کند انجام چه حرکتی خوب یا بد است.

تعادل عملکردی این دو ناحیه در عمق ناحیه تفکری حرکتی به هم می‌ریزد.

این کودکان نمی‌توانند اختلالات خوب یا بد را هنگام حرکت تشخیص دهند. لازم به ذکر است، این بدعملکردی حرکتی حتی در حرکات چشم نیز وجود دارد. این موضوع خود می‌تواند مزید بر ارتباط تنگانگ بیش‌فعالی با اختلال توجه و تمرکز باشد.

ابتدا لازم است برای تکامل سیستم توجه و تمرکز کودک در سه ماهه اول زندگی، بوسیله نورهای سایه و روشن، سیستم اولیه نوری توجه و تمرکز کودک را تقویت کنیم. برای تحقق این کار ضروری است که سطح ساقه مغز در شرایط نور بسیار محدود و حتی تاریک قرار داده شود.

بخصوص با به‌کاربردن سیستم بینایی در فضای تاریک، این سیستم به مناسب‌ترین مسیر تکاملی توجه و تمرکز هدایت خواهد شد.

بعد‌ها این مسیر برای دیدن شکل حقیقی اجسام، سرعت و عمق به کار گرفته می‌شود. به همین دلیل لازم است سیستم بینایی شیرخوار در سه‌ماهه اول تحت بررسی قرار گیرد.

چنانچه از ابتدای تولد شیرخوار، سلول‌های مخصوص توجه و تمرکز بخوبی شکل نگیرد، پایه‌های اولیه دیدن برای توجه آنی و تمرکز فوری کودک مورد آسیب قرار خواهد گرفت.

در سنین بالاتر از سه‌سالگی ضرورت تکامل این سلول‌ها برای توجه و تمرکز و دیدن اجسام واقعی در بازی‌های کودکانه مشاهده می‌شود، اما با دیدن بازی‌های کامپیوتری، اجسام مجازی مانند بازی‌های مختلف جنگی و خشونت‌های مجازی داخل بازی به اشتباه در ذهن این کودکان واقعی جلوه داده می‌شود.

مستندات، تحقیقات علمی و یافته‌های روزافزون علم اعصاب کودکان نشان داده است که سیستم توجه و تمرکز کودکان محیط‌های شهری با قرارگرفتن زیر چراغ‌های پرنور و مشاهده صفحات مانیتوری از ابتدا دچار لطمه و صدمات شدید می‌شود بنابراین بهترین شرایط ارتقای تکامل اعصاب کودکان زیر سه و چهار سال، بازی با اجسام واقعی و قرارگرفتن در محیط تاریک است.

به همین دلیل دیده می‌شود سلول‌های تاریکی (سلول‌های استوانه‌ای) کودکان فقیر شهرستانی با وجود گرفتاری‌های متعدد والدین‌شان مانند فقر و کار زیاد و رسیدگی‌نکردن درست تربیتی و آموزش، صحیح‌تر شکل می‌گیرد زیرا سلول‌های این کودکان از شیرخوارگی با نور چراغ نفتی تکامل یافته و اکثرا برای دیدن اجسام و پیمودن راه‌های خشن و پرخاک و خاشاک و ناهموار مجبور بودند به دقت این سلول‌ها را به کار گیرند تا سنگی زیر پایشان گیر نکند که منجر به صدمه و شکستگی اندام آنان شود.

همچنین این کودکان در بازی‌های کودکانه خود از اجسام طبیعی مانند گل، خاک، شن، چوب و اشیای قابل دسترس استفاده کرده‌اند که در تکامل این سلول‌ها بسیار موثر است.

توانبخشی با درست‌کردن فرآیندهای حسی و تنظیم اعمال حرکتی و تعریف تمام اعضای بدن می‌تواند بمرور و بتدریج به توانمندی‌های قابل توجه برسد. 

بعنوان مثال اگر کودک را در استخری قرار دهیم که نور استخر مختصر باشد و با او بازی کنیم، دیگر در کودک آن حالت جست و خیز و تحرکات بی‌هدف کمتر مشاهده می‌شود بلکه او بیشتر به شما و دست شما که برای او
به کار می‌گیرید، توجه می‌کند و به مرور متوجه بدن خود می‌شود و پس از آن با اختیار مغز، دست‌ها و پاهایش را به حرکت درمی‌آورد. 

چنانچه از علوم اعصاب و تمرینات توانبخشی بخوبی استفاده شود، بتدریج توجه و تمرکز و اعمال حرکتی کودک طبق تصمیم‌گیری او انجام خواهد شد، اما اگر فرآیند غیرطبیعی (پاتولوژیک) ادامه یابد و کودک به شش یا هفت سالگی برسد، در آن صورت علاوه بر تثبیت اشکالات ذکرشده، اعمال و حرکات بی‌هدف چشم و دست و پا، در مخچه کودک سازمان و جایگاه خاص خود را پیدا می‌کند و اصطلاحا عادت او خواهد شد. 

در این صورت اقدامات توانبخشی، هم به زمان بیشتری احتیاج دارد و هم نسبت به سنین پایین کم‌اثرتر خواهد شد.

علاوه بر آن، کودک از نظر احساس‌شناختی، آموزشی و حتی صحبت‌کردن نیز دچار اشکال می‌شود و به کلاس‌های متعددی نیاز پیدا خواهد کرد و مقدار بهبودی نیز بسیار مختصر و نامحسوس می‌شود بنابراین، بهترین زمان تاثیر توانبخشی روی کودکانی با اختلال رفتار، سنین پایین است؛ زمانی که حتی پزشکان نیز به طور مشکوک برچسب بیش‌فعالی را به کودکان می‌زنند.

آینده‌ای ناخوشایند در انتظار کودکان بیش‌فعال

در ابتدای شروع علائم اولیه، این کودکان افراد خانواده خود را آزار می‌دهند و با گذشت زمان اسباب زحمت اطرافیان و اقوام خود می‌شوند. 

معمولا رفتار کودک بیش‌فعال غیرقابل کنترل است. به عنوان مثال ممکن است این کودک تمام ظروف شکستنی منزل را به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از بین ببرد. 

در حقیقت این کودکان متوجه این موضوع هستند که این وسایل برای استفاده خانواده لازم است، اما احتمال دارد زمانی که به ظرفی دست می‌زنند، در بین عمل حرکتی خود به فکر حرکتی دیگری باشند و بی‌اختیار آن ظرف را به زمین بیندازند. 

در این شرایط است که با مقاومت و تذکر شدید والدین و اطرافیان مواجه می‌شوند و به دلیل این که قصد شکستن ظرف را نداشتند، از این برخوردهای والدین خود دلزده و ناراحت می‌شوند بنابراین ممکن است عکس‌العمل نامناسبی انجام دهند و حالت‌های غیرطبیعی به خود گیرند و به مرور در اثر تذکرها و گاهی تنبیه‌های مختلف، با همبازی‌های خود درگیر شوند به طوری که اعمال ضداجتماعی او به طور مشخصی قابل مشاهده باشد.

طبق آمار و مستندات کشورهایی مانند آمریکا، هم‌اکنون بیش از 50 درصد نوجوانان زندانی جزو کودکان بیش‌فعال بوده‌اند. 

طبق این نظریه، این کودکان ابتدا خواستار انجام خطایی نبوده اما با ملامت و سرزنش اطرافیان مواجه شده‌اند و بتدریج به علت انجام کارهای ناشایست مکرر از مدرسه اخراج شده و کار به مسائل و رفتارهای غیرقانونی کشیده شده است. 

این مساله در کودکان با ضریب هوشی بالاتر بیشتر دیده می‌شود بنابراین در صورت درمان‌نکردن زودرس چنین کودکانی، از هر دو نفر آنها یک نفر می‌تواند به سمت کارهای غیرقانونی کشیده شود. (جام جم - ضمیمه سیب)

دکتر حسین کریمی - متخصص توانبخشی اعصاب اطفال